De uitvinding van de Leeszaal; vakliteratuur inhalen

Vorig jaar won, naar mijn idee zeer terecht, "De uitvinding van de Leeszaal" van Maurice Specht en Joke van der Zwaard de Victorine van Schaickprijs voor het beste initiatief en voor de beste publicatie. Nu had ik als deel van de jury wel schuin door het boekwerk heen gelezen, maar tot een diepgaand lezen was het nog niet gekomen. In deze relatief rustige dagen aan het begin van het jaar heb ik tijd om dit meer in detail tot mij te nemen.

www.leeszaalrotterdamwest.nl 

Het is een gedegen boek, waarin vooral de zoektocht naar het opzetten van een burgerinitiatief, sturen en loslaten wordt beschreven. Er zitten een aantal zeer interessante zaken in waar we als bibliotheken veel van kunnen leren. Belangrijk is bijvoorbeeld dat Specht en van der Zwaard stellen dat bij het opzetten van zo'n initiatief er geen betaalde krachten zouden moeten zijn. Want dat dan de verhoudingen in verantwoordelijkheden wijzigen. Maar is er een tussenvorm mogelijk? Dat is spannend om te onderzoeken. In Kennemerwaard hebben we bij twee van onze projecten hiermee geëxperimenteerd. Bij Dag en Dauw, een project gericht op cultuurparticipatie door en voor ouderen, hebben we in krap een jaar tijd in sneltreinvaart een traject doorlopen van sturen naar faciliteren naar loslaten. Waar onze medewerkers van Artiance en bibliotheek aan het begin heel erg sturend optraden, bleek al heel snel dat de vrijwilligers meer en meer oppakten, en met plezier. De les van dit project is dat vrijwilligers heel graag zelf zaken op pakken, en dat het fijn is als er een professionele achtervang is om in te kunnen springen in geval van ziek, zwak en zeer. Er lijkt toch een vorm van burgerparticipatie te zijn waarbij vrijwilligers alles zelf willen en kunnen doen, mits er een professionele achtervang aanwezig is.

Bij het project Duurzaam Doen zijn we eerst gestart met een lezingencyclus, passieve betrokkenheid van de bezoekers die komen om te luisteren naar een interessante spreker. Daarna wilden we kijken of we de ambitie hoger konden leggen, meer betrokkenheid en verantwoordelijkheid voor een gedragswijziging, of bewustwording op gang konden brengen. Ook hier een zoektocht naar hoe je verantwoordelijkheden belegt. Onze medewerkers die betrokken waren bij het project hebben uiteindelijk de keuze gemaakt om op basis van gelijkwaardigheid met een groep van betrokken inwoners/bezoekers aan de slag te gaan. Dus in hun vrije tijd organiseerden zij thema-avonden. (Dat is overigens hun eigen keuze geweest, niet opgelegd door management of directie). Zij stelden zich daarmee op het zelfde niveau als die betrokken bewoners die iets wilden bijdragen aan de programmering. Uiteindelijk was er voor alle mensen die iets bijdroegen wel een kleine vergoeding, maar het stond niet in verhouding tot de tijd die men er in stopte. (In vergelijking tot hoe het zou zijn als we 'gewoon' een offerte zouden hebben gevraagd aan de zzp'ers en onze eigen mensen op uurbasis zouden hebben ingezet). De inzet was op basis van een intrinsieke motivatie om hier iets moois met elkaar te ontdekken, de kracht van samen ergens voor gaan. Ik vind het spannend hoe dit voort zal gaan, kunnen we dezelfde kracht blijven aanspreken bij onze medewerkers (die natuurlijk wel gewoon een salaris krijgen voor het 'normale' werk dat ze doen) en die betrokken burgers en zzp'ers?
Hebben Specht en van der Zwaard gelijk, of zijn er ook tussenvormen mogelijk? Voor Duurzaam Doen gaan we dat in 2016 uitvinden, omdat het geld en de uren die ervoor beschikbaar zijn minder zijn dan in 2015, en de ambitie inmiddels hoger ligt....

In het hoofdstuk "Publiek Domein" vertellen Van der Zwaard en Specht onder andere over hoe tijdens openingstijden er ook activiteiten plaats vinden. Iets waar we in Kennemerwaard in verschillende vestigingen al een paar jaar mee bezig zijn. Iets wat de nodige discussie oproept onder medewerkers en bezoekers. Iets waarvan wij vinden dat het juist ons werk transparanter en inzichtelijker maakt, en het veel makkelijker maakt om onverwachte ontmoetingen en ontdekkingen mogelijk te maken. Omdat bezoekers ineens met een activiteit van/in de bibliotheek kennis maken en verrast kunnen worden. Dat gebeurt niet als je alles buiten openingstijden of achter gesloten deuren organiseert. Mooi om te lezen dat ook bij Leeszaal West deze filosofie wordt aangehangen. Mooi dat ook zij de spanning wel voelen die dat met zich meebrengt.

Er zijn ook best een aantal kanttekeningen bij het initiatief en het boek te plaatsen. Er wordt door de schrijvers gezegd dat gesubsidieerde instellingen te strak zich moeten houden aan de regels van de overheid die hen subsidieert. Daar ben ik het niet helemaal mee eens. Natuurlijk is het zo dat je met de jouw subsidiërende overheid afspraken maakt over wat je zou moeten bereiken. Maar over het hoe gaat een overheid niet, dat is aan jou. En je hebt als (in ons geval dan) bibliotheek echt wel manoeuvreerruimte. Dan gaat het er om hoe je je verhaal verteld en ook de kracht van de herhaling van je boodschap. Dan blijkt vaak dat als je gewoon aan de slag gaat, en niet om extra geld komt, een gemeente dit waardeert als blijkt dat jouw initiatief bijdraagt aan samenhang in een wijk, aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken.

Intern hebben wij hier al aan paar keer gediscussieerd of het mogelijk is om inwoners meer bij de bibliotheek te betrekken, ook zonder dat er een draconisch besluit als sluiting van een vestiging aan vooraf gaat. Van der Zwaard en Specht geven beiden aan dat het hebben van een ontmoetingsplek in een dorp of wijk van wezenlijk belang is voor burgerparticipatie. Dus als bibliotheek zou je heel erg hard na moeten denken of je niet op een andere manier vestigingen open kunt houden als je met grote bezuinigingen wordt geconfronteerd, of als je je menskracht wilt gaan inzetten op ander zaken dan het proces van uitlenen. Dat is een vraag die ons in Kennemerwaard ook voortdurend bezig houdt. Dan is dit boek over Leeszaal West een mooie handleiding. Belangrijkste les die ik uit het boek heb gehaald is dat Leeszaal West zich richt op het bieden van concrete hulp bij het realiseren van ontwikkelingswensen van inwoners van hun wijk. Dat doen ze door vrijwilligers met elkaar in contact te brengen, als het al niet spontaan gebeurt, en hebben ze een budget om daar waar nodig externe vakmensen in te huren. Dat kunnen natuurlijk ook heel goed onze eigen vakmensen zijn denk ik dan. Voor de uitvoering van onze programmalijnen "Participatie en Zelfredzaamheid" en "Een leven lang leren" zouden wij binnen Kennemerwaard wel eens heel veel aan de lessen van Leeszaal West kunnen hebben.