vrije toegang tot informatie?

Jeroen de Boer en Edwin Mijnsbergen zijn een petitie gestart. Ze willen dat de VOB een voorbeeld stelt, een voortrekkersrol speelt in de discussie over vrije toegang tot informatie, ook op via internet.

Mark Deckers besteedde er op zijn blog ook aandacht aan, en maakte een mooie vergelijking waardoor de kwestie nog wat duidelijker werd.

Niet dat ik denk dat ik nou echt nieuw licht op de zaak kan werpen, maar naar aanleiding van het artikel van Jeroen en Edwin en de blog van Mark heb ik nog wel wat vragen en opmerkingen. En ik zal pogen ze zo geordend mogelijk te berde te brengen.

Vrije toegang tot informatie

Bibliotheken hebben altijd geclaimd er te zijn voor vrije toegang tot informatie, cultuur en educatie. Deze ‘claim on fame’ werd nooit volledig waargemaakt. We zijn de toegangspoort tot informatie, en tegelijkertijd geven we in onze catalogi, databases etc. een selectie van wat er te krijgen is. Dat wat we niet hebben proberen we voor klanten te achterhalen. Tegelijkertijd is heel veel informatie niet of nauwelijks te achterhalen, maatschappelijk belangrijke informatie. Soms met maatschappelijke redenen (veiligheid, privacy), soms omdat er economische motieven achter zitten. Veel informatie zit achter een hekje waar je alleen wordt toegelaten als je betaalt, of als je bij de ‘happy few’ hoort die iets mogen weten. Zo is veel informatie van de éne universiteit niet beschikbaar voor de andere universiteit. Marktwerking in het onderwijs, wie heeft de beste/meeste publicaties. Terwijl we met z’n allen meebetalen aan het onderwijs, en onderzoeken er vaak beter van worden als er van meerdere kanten naar gekeken wordt.

Vrije marktdenken

In deze tijd van toenemend aanbod op het gebied van e-content denken veel overheden dat de markt (lees internet) prima de functie van de bibliotheek kan over nemen. In gesprekken met politici, (lokaal, landelijk en Europees) blijkt dat het gemeen gedachtengoed is dat via internet alles beschikbaar is. En als je als bibliotheeklobbyorganisatie (EBLIDA) probeert aan te geven dat het niet waar is (zie boven) en dat hiermee een informatiekloof groeit in de maatschappij, krijg je vaak een meewarige blik te verwerken. Er wordt echt gedacht dat de vrije markt prima werkt als het gaat om informatie. Dat is net zo iets als denken dat de markt uiteindelijk binnen de bankensector uiteindelijk ook wel gaat ingrijpen. “If it sounds too good to be true, than it probably stinks.”  De vraag die je politici misschien zou moeten stellen is of zij ook een vrije toegang tot informatie willen, om zo goed geïnformeerde burgers te krijgen. En wat ze dat waard is. Want dat de makers betaald moeten worden lijkt me ook duidelijk.

Uitgevers/rechthebbenden

In dit tijdsgewricht zitten we op een omslagpunt. Veel openbare bibliotheken (ook de onze) steekt nog heel veel energie in het uitleenproces, terwijl we ook op zoek moeten naar nieuwe manieren om die vrije toegang tot informatie te kunnen waarborgen voor de toekomst. Dan moet je, zoals Mark Deckers terecht meldt in zijn blog, in gesprek met de uitgevers en andere rechthebbenden. Dan voer je het woord namens een grote groep consumenten die vooral een simpel businessmodel willen. Dan voer je het woord namens die mensen die zelf misschien niet eens weten dat ze bedreigd worden door een informatiekloof. En ja, daar moet je principieel in zijn. In Brussel wordt in de onderhandelingen met de belangenvertegenwoordigers van rechthebbenden door de EBLIDA namens de bibliotheken altijd gezegd dat bibliotheken natuurlijk bereid zijn om een billijke vergoeding te betalen voor het beschikbaar stellen of uitlenen van materialen. Nu de inkomsten teruglopen bij uitgevers ten aanzien van hun oude businessmodel met verkoop, met inkomsten via leenvergoedingen blijken veel uitgevers inderdaad in dezelfde valkuil als de muziek- en filmindustrie te trappen. En daarmee neemt de roep om repressie toe, terwijl daarmee de deur voor piraterij alleen maar verder opengaat.

Welk antwoord?

De vraag of bibliotheken nu nog steeds vrije toegang tot informatie zouden moeten bieden lijkt me eerlijk gezegd een non issue. Maar gezien het antwoord van de VOB toch wel goed om die vraag nog maar eens hard op te stellen. Dat de manier waarop we dat als bibliotheken gaan waarborgen lastig is lijkt me ook helder. Want terwijl de VOB namens de bibliotheken onderhandelingen voert over leenrechtvergoedingen voor de uitleningen in de openbare bibliotheken, over vergoedingen voor het beschikbaar stellen van databanken, krantenbanken e.d. zal ze naar mijn idee ook op het andere front een sterkere positie moeten innemen. Dat is in de discussie met rechthebbenden die tot in de rechtszaal voert op eieren lopen. Want de rechthebbenden lijken steeds meer middelen te vinden om die vrije toegang tot informatie te blokkeren. Waarbij bibliotheken als vertegenwoordigers van consumenten vrij makkelijk te vinden zijn, en van nature misschien wel plichtsgetrouw? En terwijl ik niet wil tornen aan het feit dat makers recht hebben op een billijke vergoeding vind ik ook dat burgers recht hebben op vrije toegang tot informatie. Dat zou de VOB moeten bepleiten: op landelijk niveau, bij de politiek, voortdurend voor het voetlicht brengen wat de rol van de bibliotheek is, hoe belangrijk vrije toegang tot informatie is. En dat dit door repressieve maatregelen op internet, met beperkende maatregelen rondom beschikbaar stellen van e-content vanuit ‘de markt’ bedreigd wordt. Met elkaar, met directeuren, met bibliothecarissen (met de NVB samen?)zullen we in discussie moeten gaan over hoe we invulling gaan geven aan die rol in een veranderende wereld. En dat moet principieel!