Een open brief aan de VOB

Afgelopen week zat in mijn mailbox de reactie van de VOB op de midterm-review van de Wsob (wet op het bibliotheekstelsel). Ik werd er droef van. Mij is niet duidelijk namens wie de VOB reageert, en vooral ook waarop ze nu precies reageert en met welk oogmerk. 

Het begint met de opmerking over de functies van de bibliotheek in de wet. De VOB stelt dat de functies een stevige basis geven aan de rol die bibliotheken in de samenleving spelen.  Mooi, en waar denk ik. Dan volgt er een statement over het aantal activiteiten die de bibliotheken de afgelopen jaren organiseren, dat zijn er steeds meer. Dan vervolgt de brief dat  “het zou recht doen aan de veranderende rol van de bibliotheek als ook de bezoekers aan al die activiteiten goed geteld kunnen worden.”  Wie dat dan moet doen en wat ze precies met de tellingen voor ogen hebben geeft de VOB geen helderheid over.

Verderop in de brief zegt de VOB over de dienstverlening aan het onderwijs: “De wettelijke bepaling voor gratis lidmaatschap tot 18 jaar zou nog meer betekenis kunnen krijgen als het bibliotheeklidmaatschap ook actief via scholen zou worden verstrekt.” Hier kan je het bijna niet oneens mee zijn, toch krijg ik het gevoel dat doel en middel hier door elkaar gaan lopen. Wat we willen bereiken is dat kinderen meer leesplezier krijgen, dat bereik je niet door bibliotheeklidmaatschappen via de school te verspreiden. Wat  mij betreft zou ik zeggen tegen  bibliotheken die dit onderschrijven: doe het en wacht niet af. Daar heb je de VOB of de wet niet voor nodig.

Dan zegt de VOB iets over het netwerk. Laat ik duidelijk zijn, ik vind het speelveld waarin wij als bibliotheken opereren ingewikkeld. Drie subsidiërende overheidslagen die van alles vinden, met ieder hun eigen verantwoordelijkheden. En dan zijn we als branche onder elkaar ook nog eens politiek bezig, parlementje spelen heb ik eens gezegd, (machts)politiek uitoefenen binnen de branche. We roepen wel vaak dat we onze eigen klant voor ogen hebben en die het beste willen dienen. De vraag is of we dat altijd wel echt als uitgangspunt hebben en stiekem niet het belang van het voortbestaan van onze organisatie.

De greep in de gemeentekas voor de inkoop van content voor bibliotheken was pijnlijk omdat we, hand in eigen boezem, als branche destijds onvoldoende aab het ministerie duidelijk hebben weten te maken dat er genoeg kracht in de branche zat om dit gezamenlijk op te pakken. Dat gezegd hebbende, ik ben blij met de Koninklijke Bibliotheek in ons netwerk. Een sterke organisatie die grote innovatieprojecten op een professionele wijze neerzet. Die een eerstelijns dienstverlening met het e-bookplatform neerzet voor onze klanten.  Uit de laatste cijfers blijkt dat van de ingeschreven leners op het e-bookplatform van de meer dan 400.000 leners er 4.000 alleen ingeschreven staan bij de KB. Het merendeel zijn leners van ons. Leners die bij ons wekelijks in de vestigingen komen omdat ze  problemen ondervinden bij het lenen van ebooks via de onlinebibliotheek. En natuurlijk wringt het als de KB zegt dat het hun klanten zijn.  Het zijn op zijn minst gedeelde klanten… wat mij betreft kiezen we vooral die insteek, met die klanten als uitgangspunt.

Terug kijkend denk ik dat er grote stappen zijn gemaakt in de samenwerking tussen de verschillende lagen.  Dat kan beter, want over en weer spelen belangen… belangen die soms tegenstrijdig zijn. Belangen die niet tegenstrijdig zouden moeten zijn als de blik gericht is op het eindgebruiker: de klant of de burger. Het gaat niet om de VOB, niet om SPN, niet om de KB of de lokale bibliotheek. Het gaat om die burger die wij van goede informatie willen voorzien, geletterd willen maken of houden. 

Juist de afgelopen jaren hebben we mooie voorbeelden gezien waarin de verschillende partijen samenwerkten om andere partijen aan ons te binden zoals het UWV, de Belastingdienst, Tel mee met taal. Dan is een sterk netwerk met een digitale én fysieke aanwezigheid in alle gemeenten  noodzakelijk. Dat zou de VOB als eerste, maar alle partijen in het netwerk luidkeels moeten verkondigen richting VNG en ministerie. Daarom is samenwerking essentieel en herken ik mij niet in de manier waarop de VOB haar standpunten verwoordt in deze brief. Er spreekt geen zelfreflectie uit over hoe de VOB, als bureau, acteert in dit krachtenspel. De VOB wordt wel eens gezegd, dat zijn wij zelf. Ik herken mij nu niet in de spiegel die deze brief mij voorhoudt. Hoewel ik vind dat er knelpunten worden gesignaleerd die opgelost zouden moeten worden mis ik oplossingen. En vooral mis ik de uitgestoken hand richting het netwerk: "we zijn onderweg en laten we samen verder de schouders er onder zetten."  Dus in dit geval zeg ik als lid van de VOB: deze brief  is niet in mijn naam.

Studiereis Groot-Brittannië, Exeter

Exeter is een bijzonder geval in het bibliotheekwerk in Engeland. Tijdens de crisisjaren moesten de bibliotheken in Devon heel veel bezuinigen, en was er zelfs sprake van dat de gemeenten de bibliotheken volledig zou opheffen. In Engeland zijn bibliotheken onderdeel van de gemeente, bibliothecarissen zijn geen ambtenaren, maar worden wel rechtstreeks vanuit de gemeente betaald. De directeur van de bibliotheek ging in verweer tegen deze plannen van de gemeenten. Ze ging met de inwoners van Devon in gesprek wat zij wilden doen om hun bibliotheken te redden. Ze sprak meer dan 6.000 inwoners van de 765.000 die Devon kent. Haar plan was om met een klein kernteam van professionals de lokale bibliotheken vooral met vrijwilligers te draaien. Daar bleken de inwoners geen zin in te hebben. Ze wilden de bibliotheek wel redden, ze wilden wel helpen, maar niet de bibliotheek runnen. Daarvoor wilden ze de verantwoordelijkheid niet, en ze vonden ook dat ze daarvoor niet gekwalificeerd waren. Dan zouden ze vakkennis ontberen die ze juist zo waardeerden.  

Ciara Eastell, directeur van Libraries Unlimited, moest dus opnieuw gaan denken hoe dan wel de bibliotheek te behouden. Ze heeft uiteindelijk samen met een klein team een plan gepresenteerd aan de gemeenten. Een basisfinanciering voor de basisdienstverlening. Daarnaast programma's ontwikkelen die aansluiten bij vraagstukken waar de gemeente mee zit. En de bibliotheek verzelfstandigen. Bibliotheek is een mutual geworden, soort coöperatie waarin de gebruikers en de staf eigenaren zijn van de organisatie. Ze zijn een Goed Doel geworden, of zoals in de Nederlandse situatie een instelling met een ANBI status. Ze kunnen nu dus ook giften ontvangen zonder dat die in de gemeentekas verdwijnen. 

En op onderdelen vraagt deze bibliotheek nu geld voor diensten. Dat is niet gebruikelijk in Engeland, daar is men gewend dat alles gratis aangeboden wordt. Zo heeft de bibliotheek in Exeter bijvoorbeeld een FabLab, mede door de gemeente gefinancierd. Voor het gebruik van het FabLab hebben ze apart abonnement voor, £72. iedereen kan er gebruik van maken, maar pas na een introductiecursus kunnen mensen vrij gebruik maken van de apparatuur.  Architecten maken soms gebruik van de apparatuur. Er is een groep van vrijwilligers die gebruikers ondersteunt en  tijdens openingsuren aanwezig is. Ze organiseren workshops en ook roadshows, waarvoor volgens mij dan ook geld wordt gevraagd. 

Verder hebben ze een Business Information Point, in samenwerking met de British Library. Daar kunnen beginnende ondernemers terecht met vragen over hoe ze een bedrijf op zetten, checken of hun idee al wellicht ergens anders wordt uitgevoerd, uitvinden of en hoe ze een patent moeten aanvragen. Deze dienstverlening is dan weer gratis, maar draagt wel heel erg bij aan het economisch klimaat van de regio. En ze maken er goede sier mee bij de lokale politiek.

Het bibliotheekgebouw zelf is in 2016 opgeknapt, met relatief bescheiden middelen. Met weinig geld hebben ze een aantal gezellige zitjes gecreëerd en de jeugdafdeling van mooie illustraties voorzien. En een eigen leescafé waarmee ze een boost hebben gegeven aan het verblijfsklimaat in de bibliotheek. Het is gezellig in de bibliotheek, en hij wordt goed gebruikt. Er is een 'muziek op schoot' sessie aan de gang als we op bezoek komen, een groep van ca. 10 ouders met kleine baby's die liedjes zingen ter ondersteuning van de taalontwikkeling. Er is een kunstinstallatie op de eerste verdieping, en de studiezaal zit vol met studerenden. Het geheel spettert qua inrichting lang niet zo als Chester, maar als je naar het verhaal van Ciara luistert hoor je dat hier met heel passie en liefde gewerkt wordt aan inhoudelijk stevige programma's. Je zou ze een ruim budget toewensen om de inrichting echt een nieuw jasje te geven. En tegelijkertijd denk ik dat Ciara maar zo de keuze zou maken om dit geld dan te steken in de inhoud. Want dat is wat je hier in alles proeft. Hart voor de samenleving, hart voor het bibliotheekvak. Dat ze haar verhaal goed op orde heeft blijkt wel uit het feit dat ze 1,5 miljoen pond bezuinigd en 250.0000 pond aan eigen vermogen opgebouwd. Verder is in de verzelfstandiging iedereen mee gegaan naar de onzekere toekomst als zelfstandige mutual.... een toekomst waarin Ciara en haar team geloven als een rotsvaste zekerheid dat de bibliotheek altijd zal bestaan omdat ze altijd voor betere kansen voor een ieder in de samenleving zal staan. 

Samenvattend is dat waarschijnlijk wel de mooiste les van deze studiereis... in alle drie de bibliotheken hebben we gesproken met drie bevlogen directeuren die geloven in een betere samenleving, en geloven dat bibliotheken daar een rol in hebben. Voor de medereizigers in de groep geldt dat ook: willen werken aan een betere maatschappij, en dat als bibliotheek midden in de samenleving, samenwerken met andere instellingen, samen met burgers. 

Studiereisnaar Groot-Brittannië, Chester

Op dinsdag vertrokken wij voor de volgende etappe in onze studiereis naar Chester. Daar is vorig jaar het Storyhouse geopend. Een oud/nieuw gebouw waarin theater, filmhuis en bibliotheek zijn samengevoegd, ook organisatorisch. We werden ontvangen door Graham Lister en Alex Clifton, respectievelijk projectleider en artistiek directeur. 

Storyhouse

Bij binnenkomst in de hal lopen we gelijk aan tegen een stand met een aantal vrijwilligers erbij, een tafel vol met goodiebags. Navraag leert dat er een informatiedag is voor senioren over hoe je fit oud wordt. Talloze ouderen lopen in en uit bij het Storyhouse, waar op verschillende plekken in het gebouw meer aan informatie te halen valt voor senioren. Links van de hal is het (lees)café en een grote ruimte die leidt naar de filmzaal en de theaterzalen. Een leuk en hip café en het zit dan ook vol. Je kunt er lekker lunchen en een bakje koffie doen. En ondertussen kun je al snuffelen in een deel van de collectie van de bibliotheek, want een gedeelte van de volwassen collectie.

Als wij onze koffie/thee hebben gekregen starten we met een rondleiding. Eerst de hal weer over steken, waar inmiddels een stuk of 10-15 kinderwagens geparkeerd staan. Het voorleesuurtje in de kinderbibliotheek is van start gegaan. Een klein voorleestheatertje, met gordijn af te schermen en een sterrenhemel.. het zit vol met kindertjes. En als het voorleesuurtje is afgelopen de beste beloning volgens mij voor een jeugdbibliothecaris, een kindje dat zich bij zijn moeder beklaagt dat hij nog niet naar huis wil, want het is te leuk in de bieb! En van één keer voorlezen per week zijn er nu al vier keer voorleesuurtjes. 

We lopen verder door het gebouw, langs de stiltezaal, langs de filmzaal waar een voorstelling van Casablanca op het punt staat te gaan beginnen voor (groot)ouders met (klein)kinderen. Wat blijkt? Idee van de (groot)ouders om eens iets anders te programmeren dan kinderfilms. Een activiteitenruimte waar bewegingsles op je stoel voor ouderen wordt gegeven. Een ruimte met boeken waarin je ook één keer per week je gehoor kunt laten testen. En een grote theaterzaal met 800 stoelen die met een extra vloer er in ingekrompen kan worden tot 500 stoelen. Verschillende plekken waar je je even terug kunt trekken en rustig kunt zitten. Plekken waar reuring is. Echt een gebouw dat leeft en goed gebruikt wordt.

Graham Lister en Alex Clifton

We krijgen vervolgens een uitleg van Alex Clifton, de artistiek directeur...  een zeer bevlogen man. Dit is zijn verhaal: Wat ons als mens onderscheid van dieren is empathie, hoop opdoen, verhalen delen, door te vertellen. Dat verbindt. Verhalen in plaats van verhalen die opstoken tot scheiding van geesten. Het Storyhouse wil dat brengen, verhalen die verbinden.

Het gebouw is multidisciplinair, de verschillende functies zijn door elkaar heen geplaatst. De bibliotheek is opgegaan met collectie en activiteiten in het Storyhouse. De leidraad van het gebouw is vanuit een democratische principe de wereld beter maken. Participatie van iedereen voor iedereen.
Het gebouw is van de samenleving, facilitaire zaken worden geregeld door betaald personeel. Activiteiten door samenwerkingspartners en vrijwilligers. Er zijn 12 verschillende welzijnsorganisaties die voorrang hebben voor het gebruik van de ruimtes. Als zij het niet willen dan mogen anderen tegen een lage huur gebruik maken van de ruimte. Het is dus echt een cultureel/maatschappelijk gebouw voor en door de bewoners van Chester.

Verschillende groepen worden bediend met verschillende programma's. Voor kinderen van 0-5/6 een programma waarin ze leren hoe ze creatief moeten zijn. Bijzonder aansprekend vind ik het Young leaders program, leeftijd 17-21. Jongeren krijgen scholing om verschillende programma's te maken, bv zelf een film maken, een theaterstuk maken, het mag avant-garde zijn. Creatief en innovatief, zelf activiteiten organiseren van begin tot eind. Dus ook overleg met techniek, catering, hosting om het programma rond te krijgen. Het levert ook stagiaires op, en een eerste doorstromer die een vaste baan krijgt. Het lijkt wel wat op het programma Jonge Makers van UNIT1. Ik zie r wel mogelijkheden om bijvoorbeeld in De Mare en Heerhugowaard om een jeugdgroep te vragen om dingen op te zetten en ze (redelijk) de vrije hand te geven. 

In het Storyhouse hebben ze er voor gekozen om weinig in IT-hardware en technologie geïnvesteerd omdat ze te snel verouderd vinden. Alles wat je neer zet, met de opening spiksplinternieuw is na ca. zes weken al weer verouderd. Het Storyhouse hebben ze zich meer gericht op verhalen vertellen en communities bouwen. Er is wel een heel goede breedbandverbinding in het gebouw, dus IT kan ingevlogen worden. Maar het is geen vast onderdeel van het gebouw.

Sarah van de bibliotheek

Een andere filosofie van het Storyhouse is het gebruik maken van netwerkpartner en personen om in contact te komen met doelgroepen. Die geven ze zelf toegang tot het gebouw en bieden ze mogelijkheden om programma's te ontwikkelen. Bij het Storyhouse geloven ze heel erg in opzij stappen om te zorgen dat mensen het gebouw gaan gebruiken en zich zelf gaan ontwikkelen, zonder dat je het belerend brengt en bedoelt. Volgens mij lukt ze dat heel erg goed. Het swingt in het gebouw, er gaat heel veel energie uit van de mensen die er werken. Ze willen de maatschappij een beetje beter maken, mensen zien groeien en stralen.... daar ga je als bezoeker ook een beetje van mee glimmen van plezier..... Mooi

Studiereis naar Groot-Brittanië, Manchester

Begin deze week ging ik met een groep collega's die in veel gevallen een introducee uit een andere sector hadden meegenomen. Bijvoorbeeld iemand uit het welzijnsveld, centrum voor de kunsten, MEE, digitaal strateeg. Een veelzijdig gezelschap dus met de insteek om van en met elkaar te leren.
We startten onze reis in Manchester bij het kantoor van Mecanoo, architecten van onder andere Birmingham Library. Patrick Arends vertelt ons over het proces om te komen tot een ontwerp voor een nieuwe bibliotheek. 

Hij vertelt dat ieder type bibliotheek heeft een ander gebruikersprofiel heeft.  Bij ontwerpen van een bibliotheek kijkt Mecanoo eerst naar de historie van de stad. Hoe zit de stad in elkaar, welke gebruikers zijn er van de bibliotheek. Waar was de stad vroeger groot in, en waar zijn ze nu groots in. Dat maakt het DNA van de stad. Op basis daarvan maken ze een ontwerp. Dat past denk ik heel goed bij de manier waarop veel Engelse bibliotheken werken, ze hebben vaak ook een vorm van een bewaar- of archieffunctie. Dat is in Nederland niet of nauwelijks het geval.

Verder vertelt hij dat routing door het gebouw belangrijk is. Niet alleen een IKEA route, dat je alles moet doorlopen. Je moet gebruikers ook short cuts en olifantenpaadjes bieden. Bezoekers raken geirriteerd als ze iedere keer meters moeten omlopen om de door hen gezochte materialen te bereiken. Tegelijkertijd moet je bezoekers verleiden om meer plekken in het gebouw te verkennen. Dat kan ook via digitale middelen. In Birmingham krijg je via een zoekscherm suggesties en worden verrassingen gepresenteerd,  

We stelden de architect de kritische vraag of hij vond dat het gebouw de potentie die het heeft waar maakt met de dienstverlening. Ik ben zelf niet in Birmingham geweest, maar een aantal collega's wel. Die zeggen allemaal dat het gebouw prachtig is, maar dat het bibliotheekwerk ouderwets en traditioneel is. Dat werd wel door de architect onderschreven. 

Na de lunch bezoeken we Manchester public libraries, de centrale bibliotheek. Onze gastheer is Neil MacInnes, die directeur. Hij geeft een presentatie over het beleid van de bibliotheek, en leidt ons daarna rond in de bibliotheek. Het motto van de bibliotheek is: "The possiblities are endless". Hij vertelt trots dat de bibliotheek wordt genoemd in de top 10 van redenen waarom Manchester een culturele hotspot is. Dat is wel een mooie opsteker natuurlijk als iemand anders dat over je zegt.

Manchester groeit en het bibliotheeknetwerk groeit mee. In Manchester worden nog steeds nieuwe bibliotheken gebouwd. Dat is knap als je dat lukt als directeur om je stad te overtuigen van het belang van nieuwe vestigingen in nieuwe stadsdelen. 

Bij de herinrichting van de centrale bibliotheek en voor alle vestigingen hebben ze gekozen voor een nieuwe strategie: de bibliotheek is een open space, flexibel. Er zijn geen aparte ruimtes voor speciale doelgroepen. De gebouwen moeten glazen puien hebben, zodat je kunt zien wie er binnen zit, en je mensen die 'op je lijken' gebruik ziet maken van de bibliotheek. Mooi is dat. Ik kreeg vorige week een compliment van iemand uit Alkmaar die zei dat de vestiging aan het Canadaplein sinds de herinrichting zo uitnodigend was geworden. Je zag er altijd mensen zitten, dat het er zo gezellig uit zag, en dat je als het ware als een mot naar het licht getrokken als bezoeker naar binnen werd gelokt. Dus dat stuk visie kan ik alleen maar onderschrijven, als bibliotheek moet je er uitnodigend uit zien en zijn.

De onderwerpen waar bibliotheek Manchester zich op richt zijn leren, lezen, gezondheid, informatie, een digitaal en cultureel aanbod. Dit proberen ze naast in het aanbod van hun collectie ook terug te laten komen in activiteiten. Dit doen ze niet alleen, maar ook vooral met samenwerkingspartners. In de centrale bibliotheek zie je daar iets minder van terug, hoewel ze daar ook bijvoorbeeld een populaire vlogger uitzendingen laten verzorgen, en de bibliotheek een week lang hebben laten runnen door een rockband. Toch is de centrale bibliotheek vooral een zogenaamde reference library, bedoelt voor studeren... veel minder voor lenen. De leenbibliotheek leek toch een iets ondergeschikt kindje.. de jeugdafdeling niet echt heel erg uitdagend. Daar had Neil wel een verklaring voor. Gezinnen met kinderen tot 5 jaar woonden nog wel in het centrum, daarna vertrekt het merendeel naar de buitenwijken waar ze in hun filialen veel activiteiten voor kinderen van alle leeftijden organiseren. Overigens maakte het in de centrale bibliotheek niet uit dat het vooral een naslagbibliotheek is, het is gezellig druk in de bibliotheek. 

Het verhaal van Neil MacInnes is indrukwekkend. Hij weet heel goed voor het voetlicht te brengen wat de toegevoegde waarde van de bibliotheek is voor de burgers van de stad. En ook wat de bibliotheek financieel bijdraagt door bv ruimten te verhuren aan het stadsbudget (NB in veel gevallen zijn bibliotheken in Groot-Brittannië onderdeel van de gemeentelijke organisatie, zonder dat ze ambtenaar zijn). 

Na het verhaal van Neil en de rondleiding hebben we nog een presentatie gekregen van Marco Derksen, digitaal strateeg. Hij gaf een uitleg hoe verschillende organisaties van 1.0 via 2.0 naar 3.0 dienstverlening gaan. En hoe bibliotheken daar nog een flinke slag in moeten slaan. Dat we als bibliotheken echt snelheid moeten gaan maken om niet buitenspel te worden gezet. Dan gaat het niet alleen om onze dienstverlening, zoals bv de slechte toegankelijkheid van de digitale bibliotheek, maar ook het gebruik maken van de data die we tot onze beschikking hebben, betere data krijgen door meer aan onze gebruikers te  vragen en daar onze dienstverlening op aan te passen.

Lessons learned van die dag: een goede lobby, je cijfers op orde hebben, een groot draagvlak hebben in de stad, een wijd verspreid netwerk waarin je varieert per vestiging in je dienstverlening afhankelijk van de doelgroepen, geen stand-alone vestigingen meer (behalve de centrale), blijven investeren in vernieuwing, je medewerkers meenemen, je toegevoegde waarde goed inzichtelijk maken.

En toen was ons hoofd wel ongeveer vol voor een eerste dag. Tijd voor eten en een glas van het één of ander.